EXAT jest narzędziem do przeprowadzania badań za pośrednictwem platformy komputerowej Epsilon. Ma służyć do diagnozy ADHD u dzieci i młodzieży w wieku od 7 do 19 lat.

Jego podstawowe zastosowania to:

• diagnoza Zespołu Nadpobudliwości Psychoruchowej z Deficytem Uwagi (ADHD),
• diagnoza deficytów poznawczych występujących w przebiegu innych zaburzeń u dzieci i młodzieży (m.in. uszkodzenia OUN, specyficzne trudności w uczeniu się, depresja, lęk),
• badania naukowe dotyczące ADHD i deficytów poznawczych u dzieci i młodzieży.

GENEZA i PODSTAWY TEORETYCZNE

Prace nad testem EXAT rozpoczęliśmy od przeglądu badań naukowych dotyczących deficytów poznawczych obserwowanych w przebiegu ADHD. Analiza publikacji miała również na celu znalezienie takich procedur badawczych, które najlepiej różnicują osoby z diagnozą ADHD od osób z populacji ogólnej oraz osób z innymi zaburzeniami psychicznymi. Po przeanalizowaniu wyników setek badań zidentyfikowaliśmy funkcje poznawcze najczęściej zaburzone w przebiegu ADHD i typ zadań najczulszy na te deficyty. Zadania wykorzystane do ostatecznej wersji testu wywodzą się z metod stosowanych na gruncie eksperymentalnej psychologii poznawczej. Zostały one jednak zmodyfikowane na potrzeby diagnozy psychologicznej i psychiatrycznej dzieci i młodzieży.

Założenia teoretyczne testu EXAT odwołują się do współczesnych koncepcji neuropoznawczych ADHD, przede wszystkim jest to hipoteza „sieci trybu domyślnego” (Castellanos, 2012), hipoteza procesów „gorących – regulacja pobudzenia” i „zimnych – funkcje poznawcze” (Rubia, 2011) oraz model zaburzenia samokontroli i samoregulacji u dzieci i młodzież (Diamond, 2011).

W myśl tych koncepcji zaburzenia w zakresie kontroli poznawczej uznane zostały, za podstawowy deficyt funkcji poznawczych występujący w przebiegu ADHD. Na skutek deficytu kontroli zaburzeniu ulega przetwarzanie informacji w pamięci operacyjnej oraz hamowanie poznawcze i behawioralne. Pomiędzy sprawnością pamięci operacyjnej i hamowaniem występuje dwukierunkowa zależność przyczynowa. Deficyt pamięci skutkuje trudnościami w zakresie utrzymywania celu, co dezorganizuje działanie celowe i hamowanie nieadekwatnych reakcji, natomiast deficyt hamowania utrudnia ignorowanie dystrakcji, prowadząc do przeciążenia pamięci operacyjnej. Zadania testu EXAT opracowano z myślą o pomiarze sprawności wymienionych funkcji poznawczych. Wymienione modele teoretyczne ADHD uwzględniają również deficyt związany z kontrolą funkcji emocjonalno-motywacyjnych i kontrolą pobudzenia. Zakłada się, że odpowiada on za podwyższony poziom aktywności, impulsywność i problemy motywacyjne obserwowane w przebiegu ADHD. Spodziewamy się, że niektóre ze wskaźników testu EXAT będą czułe na ten typ trudności doświadczanych przez osoby z ADHD. Nieprawidłowości występujące w zakresie wymienionych procesów umysłowych prowadzą do występowania osiowych objawów ADHD, takich jak: nadaktywność, impulsywność i deficyt uwagi. Związane są też z innymi problemami doświadczanymi przez osoby z ADHD, między innymi deficytem wykonawczym (związanym z prokrastynacją), czy trudnościami w zakresie rozwiązywania zadań poznawczych (związane ze świadomością fonologiczną).

STRUKTURA TESTU

Test EXAT składa się z trzech różniących się od siebie zadań. Choć każde zadanie wymaga zaangażowania kontroli poznawczej i uwagi to dostarczają one wiedzy o sprawności różnych funkcji poznawczych.

Zadanie 1 mierzy następujące deficyty związane z kontrolą poznawczą i pamięcią:

• jednoczesne przechowywanie i przetwarzanie informacji w pamięci operacyjnej,
• utrzymywanie celu i świadomość fonologiczna,
• długotrwałe podtrzymywanie uwagi na wykonywanej czynności,
• kontrola nad własnymi procesami umysłowymi,
• radzenie sobie z wymagającymi i trudnymi zadaniami.

Zadania 2 i 3 mierzą następujące deficyty związane z kontrolą poznawczą i uwagą:

• długotrwałe podtrzymywanie uwagi na zadaniu,
• czujność,
• przerzutność uwagi,
• selektywność uwagi,
• ignorowanie bodźców rozpraszających,
• hamowanie reakcji i kontrola impulsów.

WYNIKI BADANIA

Zadania testu EXAT pozwalają na rejestrowania ogromnej liczby wskaźników opartych na liczbie i rodzaju popełnionych błędów, a także na czasach reakcji. W celu opracowania wskaźników odnoszących się do objawów i deficytów poznawczych występujących w przebiegu ADHD wykorzystane zostaną analizy, w których każdy z kilkudziesięciu wskaźników potraktowany będzie jak pozycja testowa i przyporządkowany do jednego z mierzonych wymiarów. W efekcie wyniki testu ujęte zostaną w postaci wskaźników złożonych odnoszących się do osiowych objawów ADHD wymienionych w kryteriach diagnostycznych, a także tych mierzących funkcje poznawcze, których sprawność jest obniżona w przebiegu tego zaburzenia.  Aby poszczególne wskaźniki jak najlepiej oddawały nasilenie mierzonych wymiarów wyniki badania, obliczane będą za pomocą dostosowanego do charakteru testu modelu psychometrycznego odwołującego się do teorii odpowiadania na pozycje (IRT).

LITERATURA CYTOWANA

Castellanos, F.X. i Prola, E.(2012). Large-Scale Brain Systems in ADHD: Beyond the Prefrontal-Striatal Model. Trends in Cognitive Sciences 16(1)
Diamond, A. (2011). Insights from neuroscience and developmental science on ways to improve cognitive control and self-regulation in young children and why that’s important. Minneapolis: MNRubia, K. (2011). "Cool" inferior frontostriatal dysfunction in attention-deficit/hyperactivity disorder versus "hot" ventromedial orbitofrontal-limbic dysfunction in conduct disorder: a review. Biological Psychiatry. 69(12)